[ سالیان درازی قبل از آن که عمال سرسپرده انگلیس ، چای را به ایران وارد کنند ؛ مردم این مرز و بوم ، در کنار عرقیات گیاهی و چای های گیاهی که همه آنها اثرات درمانی داشتند ، از قهوه استفاده می نمودند .
باقی ماندن نام قهوه خانه ، بر مراکز نوشیدن این گیاه مفید ، خود دلیلی بر صحت این مدعاست .
هرچند که به رغم تبلیغات غربی ها ، امروزه قهوه خانه ها به پاتوقی برای معتادان و عاشقان قلیان و چای های جوشیده با تغییر نام به چایخانه ، تبدیل شده است ؛ اما در همین گذشته های نه چندان دور شاید تنها مرکز ، به عنوان رسانه های جمعی قلمداد می شد .
محیطی که بر خلاف امروز ، محل تبادل اطلاعات روز ، جایی برای حل و فصل امور مردم ، شاهنامه خوانی و مرثیه سرایی ، خواندن اشعار از سوی شاعران و نظر گرفتن از سوی مخاطبان ، و دیگر کارهای فرهنگی در سطح جامعه بوده است !
در همین راستا به شناساندن مزاج قهوه مبادرت نمودیم ، تا در دوران هجوم غذاهایی با طبع سرد ، اگر شما هم سرد مزاج هستید ، سعی کنید که از قهوه تازه استفاده کنید و از مصرف قهوه کهنه پرهیز نمایید . ] ( ملکوتی )
خواص میوه ها و گیاهان دارویی : قهوه / بنّ
مزاج :
در رسالۀ افیونیه حکیم میرعمادالدین محمود شیرازی ، قهوه را سرد و خشک در درجۀ دوم گفته است .
میرزا قاضی گفته است : که سردی آن به سر حدد ضرر رساندن نمی رسد و بین سردی و خشکی آن تساوی است .
حکیم سالک الدین یزدی گفته است :
برودت و سردی آن در اول درجه دوم است و خشکی آن درسوم است .
( چرا که افراط آن ، یبوست دماغ و بی خوابی و خشکی مزاج می آورد . )
شیخ داوود انطاکی می گوید : در اول گرم است و در دوم خشک و شایعه است که سرد و خشک است و ممکن است پوست آن گرم و مغز آن معتدل یا سرد در اول باشد و آنچه که باعث می شود فکر کنیم سرد است عفوصت وگس بودن آن است و تجربه مشخص شده است که جهت خشک گردانیدن رطوبات و سرفه های بلغمی و ادرار و آب ریزش بینی مفید است, که همگی به دلیل گرم و خشک بودن است .
حکیم میر محمد مومن در تحفه گفته است : در گرمی معتدل و خشکی بر آن غالب است و قشر آن گرم تر و خشک تر از آن است .
حکیم عقیلی خراسانی نیز در مورد مزاج قهوه گفته است : مرکب القوی است . خصوصاً تازه آن . چرا که دارای دو جزءِ می باشد . یکی لطیف ، گرم و تر ودیگری کثیف ، سرد وخشک .
اگر تازه تر باشد آن جزو اول یعنی گرمی و تری غالب است و اگر کهنه گردد به تدریج کم و زایل می شود .
و اگر قهوه را بریان کنند ، گرمی و تری آن زایل می گردد و در نهایت ، تازۀ آن خصوصاًَ قشر خام آن گرم و خشک است و کهنۀ آن خصوصاً بریان آن ، سرد و خشک است و هر چه کهنه تر شود و بریان گردد ، سردی و خشکی آن بیشتر می شود .
افعال و خواص : نوشیدن آب پختۀ قهوه باز کنندۀ گرفتگی ها است به دلیل آنکه پادزهر است و مسکن دردها و به جریان در آمدن و غلیان خون می گردد و تندی و گزیدگی صفرا و سودا و سوخته شدن آنها را از بین می برد.
علاوه بر آن رقیق کننده و صاف کننده اخلاط است و غلظت آنها را از بین می برد. و بنابر این در تب های دموی و صفرایی و سودایی خصوصاً در ابتدا و پس از حصبه و آبله و ربع مفید است و یرقان را نیز سودمند است .
قهوه ملین طبع است و جاری کنندۀ ادرار و خشک کنندۀ رطوبات است و به جهت سرفه بلغمی و آب ریزش بینی و رفع ماندگی و خستگی مفید است. قهوه معده را تقویت می کند و انواع سردردها و آماس های چشم ( رمد ) را از بین می برد . و مانع صعود بخارها به مغز است. بعضی گفته اند قهوه برای بواسیر نیز مفید است.
ضماد قهوه و عسل: جهت شکستگی عضو در رفته کار برد دارد.
جوشانده قهوه با عسل: جهت سرفه های گرم و تر استفاده می شود. و سرفۀ بلغمی و آب ریزش ها و رخوت و تنبلی معده را با خشک کردن رطوبات آن و صعود بخارات آن به دماغ التیام می بخشد.
نیم بریان کردن قهوه : اسهال و پرخوابی و تشنگی و صبر بر بی خوابی و تشنگی درمان می کند بدون آنکه آزاری به شخص برسد و طبعش دگرگون شود.
در ضمن ماندگی ، رخوت و سستی در سفرها و حرکات و کارهای سخت را از بین می برد.
مضرات قهوه : گفته اند سردرد می آورد ، لاغر می کند و باعث بیداری و زرد شدن چهره و کم شدن قدرت باه می گردد . منی را کاهش می دهد و خفقان قولنج ، نفخ، مالیخولیا، کابوس می آورد و دستگاه تنفس را خشک می کند . در ضمن بواسیر آورده و بارد المزاجان ( سرد مزاجان ) که اخلاط فاسده در آنها غلبه دارد برایشان بسیار مضر است.
البته اغلب این مضرت ها در قهوۀ کهنه که بسیار بریان شده و سیاه باشد بیشتر است نه خام آن . خصوصاً قشر آن در بعضی مزاج ها محرک نیروی جنسی و هضم کنندۀ غذا است و بنابراین با خوردن خرما و میوه های گرم اصلاح می گردد .
چون قهوه برای قلب مضر است بهتر است با مروارید ساییده شده مصرف گردد .
جهت تقویت قلب قهوه را با زعفران بنوشند . بعد از خوردن افیونیات ، رافع خستگی و ماندگی و رخوت و سستی است و شخص را شکفته می کند .
مصلح قهوه : زنجبیل ، دواءالمسک ، نبات و گلاب است . ( مخزن الادویه )
از نظر حکیم عمادالدین محمود طبیب ، قهوه طبعی سرد و خشک دارد . گویا هر دو در درجۀ دوم هستند .
پختۀ قهوه در تسکین دردها و ایجاد نشاط مفید است و بیداری می آورد و زاهدان برای شب زنده داری به آن رغبت دارند و جوششش خون و ثوران آن را تسکین می دهد و در جلوگیری از تندی صفرا و گزندگی آن را سودبخش است. و سوختگی سودا و غلظت آن را کم می کند . بنابراین در تب های دموی و صفراوی خصوصاً حصبه و آبله مفید است و رنگ ادرار را کم می کند .
بدون آنکه سودا را حبس کند و رطوبات را نضج دهد و اگر هنگام یرقان بخورند مفید است و طبع را نرم می کند و ادرار را جاری می گرداند و گفته اند که برای بواسیر مفید است ؛ خصوصاً هنگامی که دلیل آن سوختن خلط سودا باشد و غلظت اخلاط باعث آن باشد . چون قهوه تصفیه و رقیق کننده است ؛ بنابراین در اشکالات موجود در کثرت و کاهش اخلاط مفید است و پندار عمادالدین محمود طبیب آن است که برای جذامیان هم مفید است چرا که تصفیه و رقیق کننده است.
و کسی که آن را می نوشد بر گرسنگی و تشنگی صابر می شود . خصوصاً در سفرها که هوا گرم و آب کم است.
طریق ساختن قهوه : برای یک شربت آن که 5 مثقال تا 10 مثقال باشد در هشتاد مثقال آب بجوشانند تا سی مثقال بماند و صاف سازند و گرم بیاشامند، سرد آن بسیار بد است و جوشیده آن نیز خوب نیست به قلب ضرر می رساند و مولد خفقان است.
مصلح آن : دواءالمسک و نبات و امثال اینها است و یا زعفران را به داخل آن بریزند و قبل از آنکه سرد شود صاف کنند تا ناخالصی های آن قوت نگیرد . تکرار خوردن آن در روز خوب نیست و بهتر است که روزی یک بار نوشیده شود و شرب و نوشیدن آن یک روز در میان پسندیده است و مانند افیونیات اعتیاد ندارد . مگر آن را ناشتا بنوشند بهتر است و لی اکثراً روی غذا خورده می شود .
منبع : رسالۀ افیونیه ، حکیم عمادالدین طبیب ، به تصحیح : وجیهه پناهی ، دکتر رسول چوپانی ،ص 167،16
