توحيد المفضل‏ :

« توحيد المفضل » ، كتابى است به زبان عربى، در خداشناسى، منسوب به امام صادق( ع).
براى اين كتاب، اسامى ديگرى نيز ذكر كرده ‏اند، مانند كنز الحقائق و المعارف و…

در اينكه اين كتاب، نوشته خود امام صادق( ع) نيست، اختلافى وجود ندارد ، بلكه بحث در اين است كه آيا امام(ع) آن را بر مفضل املا فرموده‏ اند يا اينكه اثر خود اوست كه به امام نسبت داده است و بر فرض صحت املا ، اين سؤال مطرح است كه آيا متن فعلى ، همان توحيد مفضل است يا نه ؟

در باره سبب املاى توحيد مفضل در روايتى از محمد بن سنان ، به نقل از مفضل چنين آمده است كه مفضل پس از شكست در مناظره ‏اى با ابن ابى العوجاء زنديق، نزد امام صادق( ع) رفت و امام طى چهار روز و در چهار جلسه يك دوره مباحث توحيد و خداشناسى را به او تعليم داد و از وى خواست كه آن را بنويسد .

ساختار :

توحيد مفضل، از چهار مجلس تشكيل شده است كه در هر يك، مؤلف، گفتارهاى حضرت امام صادق( ع) را در رابطه با حكمت‏ هاى بخشى از نظام خلقت بيان مى‏ كند.

گزارش محتوا :

مجلس اول : امام صادق( ع)، در اين مجلس، ابتدا، علت انكار خدا يا شك و ترديد در وى را ناآگاهى از اسباب آفرينش مى‏ داند، سپس به بيان كيفيت آفرينش جهان ، خلقت انسان و بيان اعضاى بدن انسان، مانند دستگاه گوارش و حواس پنج‏گانه مى ‏پردازد و از نظم و هم‏آهنگى موجود بين آنها بر وجود خالقى حكيم استدلال مى‏ كند.

مجلس دوم : در اين مجلس ، امام( ع) ، به برخى از اسرار موجود در حيوانات اشاره مى‏ كند . او ، شگفتى ‏هاى موجود در خزندگانى همچون مارها و چهارپايانى مانند فيل ، زرافه ، ميمون و سگ و پرندگانى همچون مرغ و خفاش و حشراتى مانند زنبور عسل، ملخ و مورچه و انواع ماهى‏ ها را بيان مى ‏كند.

مجلس سوم : در اين مجلس ، امام( ع) ، به اسرار و حكم كائنات و آفرينش آسمان و زمين مى‏ پردازد. او ، از رنگ آسمان، طلوع و غروب خورشيد و فصل‏هاى سال و ماه و ديگر ستارگان سخن مى ‏گويد .

مجلس چهارم : در مجلس چهارم ، حضرت امام صادق( ع) ، به بحث از حكمت مصائب ، سختى‏ ها ، مرگ و فنا مى‏ پردازد . آن حضرت( ع) ، بحث مى‏ كند از حقيقت مرگ و زندگى ، علت آفرينش انسان ، راه شناخت جهان هستى و بيان فرق ميان حس و عقل در شناخت جهان و حقايق هستى .

ويژگى‏ هاى كتاب‏ :

1 . قدمت كتاب : اين كتاب، اگر ثابت نشود كه از امام صادق( ع) ، مى‏ باشد و يا حتى از مفضل هم نمى ‏باشد ، باز داراى ارزش بالايى است ، چرا كه اين كتاب مسلما يكى از متون قديمى اسلامى است كه در آن به مسائل طبيعيات ، فلسفه و بعضى از مباحث مربوط به علم تشريح پرداخته شده است .

2 . توجه به فلسفه : در جاهاى متعددى از كتاب ، كلام فلاسفه مطرح و پيرامون آن مباحثى بيان شده است . در جايى از كتاب، اسم عالم را در زبان يونانى« قوسموس » ذكر كرده و مى ‏گويد : فلاسفه هم به عالم ، قوسموس گفته‏ اند . قوسموس را معنى كرده به زينت و گفته است مگر نه اين است كه فلاسفه به خاطر چينش نظام هستى ، به عالم قوسموس مى ‏گويند .
آنها به نظام هستى زينت مى ‏گويند تا بفهمانند كه اتقان و نظام عالم در غايت حسن و زيبايى است .

3 . نقد افكار مانى: مؤلف ، در بخش‏هاى متعددى از كتاب، افكار مانى و مانوى‏ ها را مورد انتقاد قرار مى‏ دهد . او ، مانى را چنين معرفى مى ‏كند : « العجب من المخذول ( مانى ) حين ادعى علم الاسرار و عمى عن دلائل الحكمة فى الخلق حتى نسبه الى الخطا و نسب خالقه الى الجهل تبارك الحكيم الكريم » .